بررسی ارتباط میزان آگاهی از سیستم HSE و درک کارکنان از سطح ریسک های ایمنی در پالایشگاه نفت کرمانشاه در سال 1395
قسمت اول
مقدمه
در مدیریت پیشرفته، منابع انسانی محور اصلی توسعه پایدار هستند (1). برای دستیابی به سطوح پیشرفته صنعت جهانی و توسعه پایدار راه های مختلفی در نظر گرفته می شود. اما عدم توجه به منابع انسانی، پیشرفت به سوی نتایج مطلوب و طراحی مطلوب سیستم ها با شکست مواجه می شود(2). سازمان های پیشرفته در دنیای رقابتی، برای ارتقاء سطح رضایتمندی مشتریان، باید توجه ویژه ای به سلامت و ایمنی کارکنان و حفاظت از محیط زیست داشته باشند(3). در حال حاضر علاوه بر مسائل قانونی که شرکت‌ها ملزم به رعایت آن هستند، بسیاری از شرکت‌ها از استانداردهایی که در قوانین آمده است، فراتر رفته تا در جامعه‌‌ای که در آن فعالیت می‌کنند به عنوان یک شرکت شاخص مطرح شوند، علاوه بر این کاهش خطرات زیست محیطی و ارتقای سلامت و ایمنی کارکنان، موجب بهره‌وری گشته و شرکت‌هایی که شهرت قابل توجه دارند می‌توانند از این طریق اعتبار و تصویر خود را نزد مشتریان، سرمایه‌گذران و ذینفعانی که نسبت به مسائل مربوط به HSE حساس هستند، تقویت نمایند (4) . بررسی حوادث در محیط های کاری در آمریکا نشان داد که سالانه 2/142 میلیارد دلار ضرر مالی به اقتصاد این کشور وارد می شود، و حدود 4 میلیون صدمه غیر کشنده و 5734 مرگ در سال 2005 نیز در این کشور رخ داده است (5, 6). همچنین در همان سال در آمریکا این حوادث در نهایت باعث ایجاد 80 میلیون روز از دست رفته کاری گردید (6). به طور مشابه، در سال 2003، 4664 مرگ و میر مربوط به کار و در هر 5 ثانیه یک مورد حادثه و در هر 2 ساعت یک مورد مرگ در اتحادیه اروپا ثبت شده است (7). در ایران، سالیانه 30 هزار میلیارد تومان ضرر مالی حوادث ناشی از کار است. همچنین سالانه، 1891 مورد مرگ به علت حوادث ناشی از کار رخ داده است (8).
امروزه فاکتورهای سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE) برای مشتریان، کارفرمایان و سهام داران موضوع مهمی است (9). بنابراین این اصول می تواند باعث توسعه پایدار سازمان ها شود. هدف اصلی از اجرای سیستم های مدیریت سلامت، ایمنی و محیط زیست مطمئن شدن از استقرار این عناصر در استراتژی های سازمان است (10). اهمیت استقرار سیستم های مدیریت HSE در صنایع مختلف، روز بروز در حال افزایش است (11). در نظر گرفتن HSE نیازمند ارزیابی تعداد حوادث، شدت حوادث، آموزش های ایمنی، الزامات ایمنی، داشتن سیستم ایمنی و غیره است (12). توجه ویژه سازمان ها و شرکت های بزرگ نفت و گاز و پتروشیمی در جهان به سیستم مدیریت HSE حاکی از اهمیت آن در طرح ریزی و توسعه محصولات، خدمات و فرآیند ها با در نظرگرفتن ملاحظات بهداشتی، ایمنی و محیط زیستی آنهاست (11). هدف نهایی در سیستم مدیریت HSE محافظت از افراد، اموال و محیط زیست می باشد (13). ملاحظه همزمان موضوعات سلامت، ایمنی و محیط زیست، علاوه بر حذف فعالیت های موازی بدلیل ایجاد تعادل اقتصادی سبب سهولت در افزایش بهره وری و توسعه پایدار نیز می گردد. HSE سیستمی است که به صورت یکپارچه و با همگرایی و چینش هم افزای نیروهای انسانی وامکانات و تجهیزات سعی در ایجاد محیطی سالم، دلپذیر و با نشاط و به دور از حادثه، خسارت و ضایعات دارد، در واقع سیستم مدیریت HSE بخشی از سیستم مدیریت کل جاری در یک سازمان است (14). درک کارکنان از ریسک های موجود شغلی بر رفتار ایمنی آنان در محیط کار تاثیر قابل توجهی دارد، پژوهشگران مختلف، تعاریف گوناگونی از درک ریسک ارائه داده اند، به عقیده اولی لوند، درک ریسک ارزیابی ذهنی از احتمال تجربه یک واقعه خطرناک و شدت پیامد یک حادثه در صورت وقوع می باشد(15) . درک فردی از ریسک وابسته به ارزیابی حسی از احتمال یا بزرگی خسارت است. در ارزیابی متخصصین از ریسک، بیشتر بر میزان پیامدهای حادثه یعنی خسارات مالی و جانی متمرکز می شود، در حالی که درک ریسک فردی به فاکتورهایی نظیر قابل پیش بینی بودن خطر، درجه کنترل بر میزان مواجهه و پیامدهای آن و همچنین آشنا بودن افراد از پتانسیل پیامدهای مواجهه می باشد. اغلب افراد قضاوت درستی از میزان ریسک ندارند. نکته مهم این است که میزان درک ریسک افراد قابل تغییر است(16). مطالعه ی تاوها و همکاران (2006) نشان داد که رفتارهای عمدی کارگران ارتباط تنگاتنگی با میزان مسئولیت پذیری و مدیریت ایمنی دارد و همچنین میزان درک کارگران، نگرش و رفتار ایمنی با عملکرد مدیریت در زمینه ایمنی ارتباط معنی داری وجود دارد (17). با توجه به اهمیت نیروی کار و همچنین وجود رابطه احتمالی سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE با درک ریسک کارکنان ، این مطالعه در پالایشگاه نفت کرمانشاه انجام شده است. همچنین این مطالعه اولین بار است که در ایران اجرا شده است.
مواد و روش ها
مطالعه حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی مقطعی است. جامعه ی آماری مورد مطالعه، کلیه کارکنان (750 نفر) پالایشگاه نفت کرمانشاه (ستادی و عملیاتی) است. این پالایشگاه در مرکز شهر کرمانشاه قرار دارد. حجم نمونه در فاصله اطمینان 95 % برابر 255 نفر تعیین گردید، که به صورت نمونه گیری تصادفی ساده استخراج شد. پس از انتخاب نمونه با رضایت افراد شرکت کننده، پرسشنامه اطلاعات دموگرافیک، درک ریسک و آگاهی از سیستم مدیریت HSE توسط آنان پر شد. ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش شامل دو پرسشنامه، درک ریسک و آگاهی از سیستم مدیریت HSE و پرسشنامه طراحی شده توسط محقق جهت گردآوری اطلاعات دموگرافیک- شغلی کارکنان پالایشگاه شرکت کننده در مطالعه می باشدکه شامل 9 سوال است و سوالات این پرسشنامه شامل سن، میزان تحصیلات، میزان سابقه ی کار ( در این صنعت)، وضعیت تاهل، نوع استخدام، گذراندن دوره آموزش ایمنی یا HSE ، عنوان شغلی، تعداد حادثه رخ داده شده برای فرد و همکاران فرد است. برای سنجش درک ریسک از پرسشنامه درک ریسک که توسط فلین در سال 1996 برای صنایع نفتی ارائه شده است، استفاده شد (18) و در جمعیت های ایرانی نیز توسط جعفری و همکاران در سال1388 بررسی و مقدار آلفای کرونباخ را برای آن حدودا” بیش از 7/0 بدست آوردند و همچنین در صنعت نفت و گاز نیز استفاده شده است(19). این پرسشنامه شامل لیستی از مخاطرات صنایع نفت و گاز می¬باشد. حاوی 14 سوال است و با میانگین گیری از نمره سوالات از 1 تا 5 (اگر نمره 0 تا 1 بدست آید درک ریسک خیلی کم، بین 1/1 تا 2 کم، 1/2 تا 3 متوسط، 1/3 تا 4 زیاد و 1/4 تا 5 خیلی زیاد است) نمره نهایی بدست می آید. پرسشنامه سطح آگاهی کارکنان از سیستم مدیریت HSE شامل 7 حیطه می باشد و محقق این پرسشنامه را با الگوبرداری از خودارزیابی سیستم مدیریت سلامت، ایمنی و محیط زیست سازمان ایمنی و بهداشت ویکتوریای استرالیا طراحی نموده است (11).
برای تعیین روایی صوری، پرسشنامه به 10 نفر از متخصصین داده شد، آن ها بعد از مطالعه پرسشنامه آن را برای سنجش سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE قابل قبول ارزیابی کردند. در این مرحله سوالات مورد بررسی، از نظر ساده بودن، مرتبط بودن و قابل فهم بودن مورد ارزیابی قرار گرفت. اکثریت سوالات برای هر یک از معیارها درصد 100 را به خود اختصاص دادند. درصدهای بدست آمده بیانگر روایی محتوایی بسیار بالای پرسشنامه می باشد. ضریب همبستگی محاسبه شده برای تعدادی از فاکتورها در آزمون و باز آزمون 98/0 بدست آمده است. این میزان، همبستگی خیلی زیاد بین دو بار آزمون را مشخص می کند (20). پایایی داخلی، همبستگی بین سوالات یک آزمون است که اغلب برای محاسبه آن ضریب همبستگی آلفای کرونباخ محاسبه می شود. نتایج حاصله نشان داد که ضریب آلفای کرونباخ 9/0 بدست آمد، این عدد نشان می دهد که ابزار سنجش دارای پایایی داخلی خیلی خوب است (21).
فرد پاسخ دهنده به هر سوال نمره یک تا پنج (خیلی کم- کم- متوسط – زیاد – خیلی زیاد) می دهد، و با جمع نمرات هر یک از سوالات نمره نهایی به دست می آید. اگر نمره 29 تا 35 بدست آید سطح آگاهی خیلی زیاد، بین 22 تا 28 زیاد، 15 تا 21 متوسط، 8 تا 14 کم و 1 تا 7 خیلی کم است. در راستای تحلیل داده ها و آزمودن فرضیه ها و پاسخ به سوال های پژوهش، نرم افزار آماری SPSS 22 و STATA 12 و آزمون های آماری کای دو ، تحلیل واریانس ، ضریب همبستگی پیرسون و اسپیرمن و رگرسیون پواسون استفاده شد.
یافته ها
در مجموع همه کارکنان مورد مطالعه (255 نفر) نسبت به تکمیل پرسشنامه اقدام نمودند. متوسط سن کارکنان و سابقه کار آن ها در پالایشگاه به ترتیب بین 9/36 سال و 63/9 سال بوده و 6/68 درصد آن ها متاهل بودند. 1/56 درصد پاسخ دهندگان دارای تحصیلات لیسانس بودند. میانگین میزان ساعت های آموزش ایمنی و HSE در بدو استخدام در جامعه مورد مطالعه 05/49 ساعت بود. بیشترین افراد مورد بررسی (6/17 درصد) آتش نشان بودند. همچنین بیشترین نوع استخدام، رسمی (1/43 درصد) بودند. همچنین در یک سال گذشته تعداد 19 حادثه برای کارکنان رخ داده بود.
یافته های مرتبط با سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE
میانگین امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE) جمعیت مورد بررسی برابر 85/20 با انحراف معیار 82/4 بود. با توجه به نمره دهی پرسشنامه ی سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE، 1 نفر ( 4/0 %) از کارکنان مورد بررسی در طبقه ی سطح آگاهی خیلی کم، 19 نفر (5/7 %) در طبقه ی کم، 121 نفر (5/47 %) در طبقه ی متوسط، 99 نفر (8/38 % ) در طبقه ی زیاد و 15 نفر (9/5 % ) در طبقه ی خیلی زیاد قرار داشتند. میانگین امتیاز حیطه های مختلف سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE در جدول شماره 1 ارائه شده است.
جدول 1. میانگین نمره پاسخ شرکت کنندگان در مطالعه در هفت حیطه ی سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE
نتایج بررسی همبستگی اسپیرمن بین امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE با ویژگی های دموگرافیک و شغلی در جدول شماره 2 ارائه شده است. با توجه به ضرایب همبستگی اسپیرمن بدست آمده، همبستگی مثبت معنی داری بین امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE با سن و میزان سابقه ی کار در پالایشگاه مربوطه وجود داشت (p< 0/05)، به طوری که با افزایش سن و همچنین میزان سابقه ی کار در پالایشگاه مربوطه؛ میزان سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE افزایش پیدا نمود.
جدول 2. همبستگی بین سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE با ویژگی های دموگرافیک و شغلی در کارکنان مورد بررسی
نویسندگان: میلاد احمدی مرزاله دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت سلامت ایمنی و محیط زیست دانشکده سلامت ایمنی و محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ، شهرام وثوقی استادیار دانشکده سلامت ایمنی و محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ، امیر کاوسی دولانقر دانشیار دانشکده سلامت ایمنی و محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، حسین جامه بزرگ کارشناس ارشد پدافند غیرعامل مدیر واحد HSE، پالایشگاه نفت کرمانشاه
جدول 3. میانگین پاسخ شرکت کنندگان در مطالعه در چهارده حیطه ی ارزیابی درک ریسک
نتایج بررسی همبستگی اسپیرمن بین امتیاز درک ریسک با ویژگی های دموگرافیک و شغلی در جدول شماره 4 ارائه شده است. با توجه به ضرایب همبستگی اسپیرمن بدست آمده، همبستگی مستقیم معنی داری بین امتیاز درک ریسک با سن، تعداد ساعت های آموزش ایمنی و HSE در بدو استخدام وجود داشت (p< 0/05)، به طوری که با افزایش سن، تعداد ساعت های آموزش ایمنی و HSE در بدو استخدام؛ میزان درک ریسک افزایش یافت.
جدول 4. همبستگی بین درک ریسک با ویژگی های دموگرافیک و شغلی در کارکنان مورد بررسی
نتایج آزمون رگرسیون پواسون حاکی از تاثیر معنی دار عنوان شغلی بر درک ریسک بود.
مقایسه امتیاز درک ریسک و سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE
جدول شماره 5 اختلاف میانگین ها از نظر امتیاز درک ریسک و سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE در کارکنان پالایشگاه نفت مورد بررسی را نشان می دهد. همچنین سطح معنی داری هر یک از متغیرها را با درک ریسک و سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE نشان می دهد.
جدول 5. آزمون اختلاف میانگین ها از نظر امتیاز درک ریسک و سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE در کارکنان پالایشگاه نفت مورد بررسی
:* معنی دار: 05/0>
نظرات کاربران